รางวัลเกียรติยศ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล

รองศาสตราจารย์ ดร. สมศักดิ์ รุจิรวัฒน์
(Associate Professor Dr. Somsak Ruchirawat)

เมธีวิจัยอาวุโส สกว. ปี พ.ศ. 2544 สาขาเคมี

ประวัติส่วนตัว

หลังจากจบการศึกษาชั้นมัธยมศึกษาตอนปลาย จากโรงเรียนเตรียมอุดมศึกษาแล้ว ได้เข้าศึกษาเตรียมแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ (มหาวิทยาลัยมหิดลในปัจจุบัน) จากนั้นได้รับทุนโคลัมโบ ไปศึกษา ณ มหาวิทยาลัย Liverpool ประเทศอังกฤษ เมื่อปี พ.ศ. 2506 และจบปริญญาตรี ทางสาขาวิชาเคมี (เกียรตินิยม) เมื่อปี พ.ศ. 2509 ต่อจากนั้นเข้าศึกษาต่อ ระดับปริญญาเอก ทางสาขาวิชาเคมีอินทรีย์ จนจบในปี พ.ศ. 2512 สมรสกับ รศ. ดร. คุณหญิง มธุรส (มงคลสุข) มีบุตร 1 คน คือ นายอธิศ รุจิรวัฒน์

ประวัติการทำงาน

เมื่อสำเร็จการศึกษาแล้ว ได้กลับมารับราชการเป็นอาจารย์ ในภาควิชาเคมี มหาวิทยาลัยมหิดล 1 ปี ได้รับทุน SEATO Fellowship ไปทำวิจัยหลังปริญญาเอก (postdoctoral training) ณ Massachusetts Institute of Technology (MIT) และทุนของ National Cancer Institute ทำวิจัยที่ Boston University สหรัฐอเมริกา หลังจากกลับมา ได้สอนวิชาเคมีอินทรีย์ แก่นักศึกษา ระดับปริญญาตรี และนักศึกษาบัณฑิตวิทยาลัย และปฎิบัติงานวิจัยในด้านเคมีอินทรีย์ ได้รับเลือก เป็นหัวหน้าภาควิชาเคมี ระหว่างปี พ.ศ. 2529-2533 ปัจจุบันดำรงตำแหน่งผู้อำนวยการ โครงการวิจัยและพัฒนายาสังเคราะห์ สถาบันวิจัยและพัฒนาวิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยมหิดล และห้วหน้าห้องปฎิบัติการเภสัชเคมี สถาบันวิจัยจุฬาภรณ์ นอกจากนี้ยังปฎิบัติงานในด้านอื่นๆ เช่น เป็นกรรมการด้านวิชาการ ในมหาวิทยาลัยต่างๆ และเป็นผู้รักษาการ ประธานอนุกรรมการ สาขาเคมี ของผลิตภัณฑ์ธรรมชาติและ Polymer Science ในโครงการความร่วมมือทางวิชาการ ระหว่างไทย-ญี่ปุ่น ของสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ (NRCT) และ Japan Society for the Promotion of Science (JSPS)

ผลงานวิจัยโดยสรุป

รศ. ดร. สมศักดิ์ รุจิรวัฒน์ มีความสนใจ ในสารประกอบพวก Nitrogen Heterocycles โดยเฉพาะสารประเภทอัลคาลอยด์ เป็นพิเศษ เนื่องจากสารที่เป็นยา และสารที่น่าสนใจจำนวนมาก เป็นสารประเภทนี้ ดังนั้นสารกลุ่มนี้ จึงมีความสำคัญ และมีประโยชน์มาก ในระยะแรกของงานวิจัย ได้ศึกษาปฎิกิริยาและการสังเคราะห์ สารอัลคาลอยด์ต่างๆ ซึ่งใช้เป็น model ในห้องปฎิบัติการ ที่ใช้อธิบายกลไก ในการเกิดสารอัลคาลอยด์บางชนิด ในธรรมชาติ งานวิจัยในด้านการสังเคราะห์ สารอัลคาลอยด์ ได้ขยายออกไป ในสารอัลคาลอยด์หลายกลุ่ม นอกจากนี้ ยังได้ศึกษาวิธีการสังเคราะห์ และประโยชน์ของสาร Reissert compounds และทางกลุ่มวิจัย ได้พัฒนาวิธีการใหม่ ที่ใช้ในการสังเคราะห์สาร Reissert compounds ซึ่งในปัจจุบันยังเป็นวิธีการที่ดีที่สุด ในการสังเคราะห์สารกลุ่มนี้ และใช้สารกลุ่มนี้ ในการสังเคราะห์สารอัลคาลอยด์ต่างๆ ในระยะหลัง ทางกลุ่มวิจัยได้พัฒนา วิธีการใช้ organopalladium และปฎิกิริยาอนุมูลอิสระ ในการสังเคราะห์สารอัลคาลอยด์ กลุ่ม Proto-berberine. Pavine และ Erythrina นอกจากความสนใจ ในด้านการสังเคราะห์ และปฎิกิริยาทางเคมี ของสารดังกล่าวแล้ว รศ. ดร. สมศักดิ์ ยังได้ทำงานวิจัย ในด้านผลิตภัณฑ์ธรรมชาติ ทั้งในด้านการสังเคราะห์ การหาสูตรโครงสร้าง และฤทธิ์ทางยา ของสารผลิตภัณฑ์ธรรมชาติ

นอกจากนี้ยังได้ร่วมวิจัยในหลายโครงการ กับนักวิจัยในแขนงวิชาอื่นๆ โดยทำหน้าที่แยกสาร หาสูตรโครงสร้าง หรือสังเคราะห์สารต่างๆ ที่ใช้ประโยชน์ในโครงการต่างๆ เช่น ศึกษาสารประเภท cyanogenic glycosides จากต้นมันสำปะหลัง (ร่วมกับ ศ. ดร. มนตรี จุฬาวัฒนฑล) งานวิจัยนี้ ได้ประสบความสำเร็จ ในการแยก และหาสูตรโครงสร้างของ cyanogenic glycosides ตัวใหม่ๆ การศึกษาสารประกอบ sulphonamides ในการใช้เป็นยาหมันชาย (ร่วมกับ รศ. ดร. ชุมพล ผลประมูล) ในโครงการ ได้ทำการสังเคราะห์สารประกอบ sulphonamides เป็นจำนวนมาก เพื่อใช้ทดสอบฤทธิ์ ในการใช้เป็นยาหมันชาย นอกจากนี้ สารเคมีเหล่านี้ ยังใช้ประโยชน์ในการศึกษา กลไกในการเป็นหมัน การหาสารที่เป็นยารักษาโรคมาเลเรีย (ร่วมกับ รศ.ดร. จุฑามาศ สัตยวิวัฒน์) ได้หาวิธีการใหม่ และประสบความสำเร็จ ในการสังเคราะห์ mefloquine และ อนุพันธ์ต่างๆ ผลจากงานวิจัยนี้ ได้พบสารที่ฆ่าเชื้อมาเลเรีย ที่ดีมากตัวหนึ่ง และได้รับสืทธิบัตรภายใต้มหาวิทยาลัยมหิดล และสถาบันวิจัยจุฬาภรณ์ โครงการสังเคราะห์ และฤทธิ์ทางยา ของ praziquantel และอนุพันธ์ (ร่วมกับ ศ.ดร. สถิตย์ สิริสิงห และ ศ.วิทยา ธรรมวิทย์) ได้ทำการสังเคราะห์ Praziquantel และอนุพันธ์เป็นจำนวนมาก และขณะนี้ยังมีสารบางตัว ที่รอการทดสอบอยู่ โครงการวิจัยอนุพันธ์ colchicine จากต้นดองดึง (ร่วมกับ ผศ. พรรนิภา ชุมศรี) ได้หาสูตรโครงสร้างอนุพันธ์ colchicine หลายตัว พร้อมทั้งปรับเปลี่ยนสูตรโครงสร้าง โดยการสังเคราะห์ เพื่อใช้ในการทดสอบมะเร็ง cell line ต่างๆ รวมถึง cell line ของมะเร็งท่อน้ำดี (ร่วมกับ ศ.ดร. สถิตย์ สิริสิงห) โครงการพัฒนา และการผลิตน้ำยาอิมมูโนเคมี เพื่อตรวจสอบหาสารแอมเฟตามีน (ยาม้าและยาอี) (ร่วมกับ ศ.ดร. กวี รัตนบรรณากูร) โดยสังเคราะห์อนุพันธ์ ของแอมเฟตามีนใหม่ๆ เพื่อใช้ในการเตรียมน้ำยา เพื่อใช้ตรวจวินิจฉัยยาม้า และยาอี

โครงการวิจัยต่างๆ ที่กล่าวถึง ได้รับเงินทุนสนับสนุนจาก USAID, USAID/ISRAEL, สถาบันวิจัยจุฬาภรณ์ ศูนย์พันธุวิศวกรรม และเทคโนโลยีชีวภาพแห่งชาติ และสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย

งานวิจัยในอนาคต

ในระยะเวลาประมาณสิบปีที่ผ่านมา นักวิทยาศาสตร์ได้พบว่า สารผลิตภัณฑ์ธรรมชาติจากทะเล เป็นจำนวนมาก มีฤทธ์ทางยาที่น่าสนใจ ซึ่งสารเหล่านี้ หลายตัวเป็นอนุพันธ์ของ 3,4-disubstituted pyrroles เช่น สารในกลุ่ม lamellarins, lukianols และ ningalins ในปัจจุบัน มีสารในกลุ่ม lamellarins อยู่ 35 ตัว สารในกลุ่มนี้ มีฤทธ์ทางชีววิทยา เป็นที่น่าสนใจมาก ซึ่งรวมถึงการเป็นพิษต่อเซลล์ การหยุดยั้งการแบ่งตัวของเซลล์ ฤทธ์ในการเสริมสร้างภูมิคุ้มกัน และนอกจากนี้ เมื่อเร็วๆ นี้ ได้พบว่าสารบางตัวในกลุ่ม ที่ทำหน้าที่เป็น multidrug-resistant reversal และหยุดยั้ง HIV-I integrase กลุ่มวิจัยได้ประสบความสำเร็จ ในการพัฒนาวิธีการสังเคราะห์ ของสารในกลุ่ม lamellarins บางตัว ซึ่งงานวิจัยในขั้นต่อไป จะปรับปรุง และขยายวิธีการ รวมถึงการพัฒนากระบวนการสังเคราะห์ใหม่ๆ ที่จะประยุกต์ใช้สังเคราะห์ สารในกลุ่มนี้ นอกจากนี้ สารที่ได้จากธรรมชาติบางตัว ยังมีจำนวนน้อยมาก ไม่พอเพียงใช้ในการหาฤทธิ์ทางชีวภาพ เป็นที่คาดหวังว่า ผลของงานวิจัยนี้ จะสามารถผลิตสารในกลุ่มนี้ ได้มากพอเพียง ที่จะใช้ทดสอบฤทธิ์ทางชีวภาพ ที่น่าสนใจต่อไป นอกจากสารในกลุ่ม lamellarins ทางกลุ่มวิจัยจะวิจัยวิธีการสังเคราะห์สาร ในกลุ่ม 3.4-disubstituted pyrroles, lukianols และ ningalins เพื่อให้ได้วิธีการใหม่ ที่จะสามารถประยุกต์ใช้ ในการสังเคราะห์สารในกลุ่มเหล่านี้ ให้ได้จำนวนมากพอ ที่จะใช้ทดสอบฤทธิ์ทางชีวภาพต่อไป

นอกจากงานวิจัยในด้านการสังเคราะห์ ของผลิตภัณฑ์ธรรมชาติแบบ total synthesis หรือ target molecule แล้ว ทางกลุ่มวิจัย ยังมีความสนใจกระบวนการสังเคราะห์ ของสาร heterocycles ต่างๆ รวมถึง nitrogen และ oxygen heterocycles เนื่องจากสาร heterocycles มีอยู่มากกว่าครึ่งหนึ่ง ของสารอินทรีย์ทั้งหมด และตัวยาต่างๆ ทั้งที่มาจากผลิตภัณฑ์ธรรมชาติ และสารสังเคราะห์ ก็เป็นสารประเภทนี้ ดังนั้นกระบวนการใหม่ ที่จะใช้สังเคราะห์สารประเภทนี้ ได้ดีกว่าหรือง่ายกว่า วิธีการที่พบแล้ว ย่อมจะมีประโยชน์ ใช้ในการพัฒนาการสังเคราะห์ยา หรือสารที่สำคัญต่อไปในอนาคต กระบวนการต่างๆ ที่กลุ่มวิจัยมีความสนใจมากเป็นพิเศษ รวมถึงการใช้อนุพันธ์ sulfonamide ในการสังเคราะห์ อัลคาลอยด์ ประเภท isoquinoline การใช้สาร organometallic ในการสังเคราะห์ heterocycles ต่างๆ การใช้สาร hypervalent iodine และ Ritter reaction ในการสังเคราะห์สารอัลคาลอยด์ต่างๆ เป็นที่คาดหวัง ในกลุ่มวิจัยว่า กระบวนการที่ได้กล่าวถึง จะนำไปสู่การสังเคราะห์สารที่เป็นยา หรือสารที่อาจจะมีประโยชน์ทางยา หรือสารที่มีความสำคัญในทางวิชาการ ซึ่งรวามถึงสารในกลุ่ม isoquinoline, phthalideisoquinoline, benzazepine, benzophenanthridine, aporphine, protoberberine, imidazo [5,1-a] isoquinoline และ diospyrol และสาร oxygen heterocycle อื่นๆ

งานวิจัยของสมุนไพรไทย เป็นงานอีกด้านหนึ่ง ที่กลุ่มวิจัยมีความสนใจเป็นพิเศษ นอกจากการแสวงหา องค์ความรู้ใหม่ และความเป็นเสิศทางวิชาการแล้ว ความคาดหวังคือ การได้มาซึ่งตัวยาจากสมุนไพรไทย ซึ่งจะเสริมสร้างให้มีผลิตผลจากภายในประเทศ เพื่อลดการนำเข้า และเพิ่มความสามารถ ในการพึ่งพาตัวเอง งานวิจัยของสมุนไพรไทย แบ่งออกเป็นสองแนวคือ การแยกสารและหาสูตรโครงสร้าง ของสารที่มีฤทธิ์ทางชีวภาพ และการปรับเปลี่ยนสูตรโครงสร้าง ของสารผลิตภัณฑ์ธรรมชาติ ที่ได้จากสมุนไพร เพื่อหาสารที่มีฤทธิ์ทางชีวภาพที่ดีขึ้น

จากหนังสือ เมธีวิจัยอาวุโส สกว. 2544. TRF Senior Research Scholar 2001.

สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย. [ISBN 974-8196-94-1] หน้า 32-35