รางวัลเกียรติยศ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล

รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์
(Associate Professor Dr. Prapon Wilairat)
นักวิทยาศาสตร์ดีเด่น สาขาชีวเคมี ประจำปีพุทธศักราช 2540

ด้วยคณะกรรมการรางวัลนักวิทยาศาสตร์ดีเด่น ในการประชุมครั้งที่ 2/2540 เมื่อวันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2540 ได้พิจารณาเห็นว่า รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เป็นผู้ทรงคุณวุฒิ ที่มีผลงานดีเด่น สาขาชีวเคมี เป็นผู้ที่สามารถผลิตผลงานวิจัย ด้านการศึกษาการทำงานของวิตามินอี ด้านโรคมาลาเรีย และด้านโรคเลือดธาลัสซีเมีย จึงสมควรเชิดชูเกียรติ ให้ประจักษ์โดยทั่วไป เพื่อเป็นแบบอย่าง ให้ผู้อื่นเจริญรอยตาม

รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ อายุ 53 ปี เกิดเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2487 ที่กรุงเทพมหานคร เป็นบุตรแฝดพี่ และบุตรคนที่หนึ่ง ในจำนวน 4 คน ของนายนิพนธ์ และนางสดับพิณ วิไลรัตน์ สำเร็จการศึกษาชั้นประถมศึกษาจากโรงเรียน St. David Preparatory School กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ และสำเร็จการศึกษา ชั้นมัธยมศึกษา จากโรงเรียน Alexandra Grammar School ประเทศสิงคโปร์ จากนั้นได้รับทุนโคลัมโบ จากรัฐบาลประเทศออสเตรเลีย ไปศึกษาในสาขาวิชาเคมี ณ มหาวิทยาลัย ออสเตรเลียนเนชั่นแนล เมืองแคนเบอรา ในปี พ.ศ. 2506-2509 หลังจากสำเร็จการศึกษา ระดับปริญญาตรี เกียรตินิยมอันดับสองแล้ว ได้รับทุนมูลนิธิร็อกกี้เฟลเลอร์ ไปศึกษาต่อใน มหาวิทยาลัยโอริกอน ประเทศสหรัฐอเมริกา จนสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาเอก สาขาชีวเคมี ในปี พ.ศ. 2517

รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เริ่มเข้ารับราชการเป็นอาจารย์วิสามัญ ประจำ ภาควิชาชีวเคมี คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ได้รับการแต่งตั้ง เป็นผู้ช่วยศาสตราจารย์ ในปี พ.ศ. 2520 และรองศาสตราจารย์ ในปี พ.ศ. 2524 เคยดำรงตำแหน่ง หัวหน้าภาควิชาชีวเคมี คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ระหว่างปี พ.ศ. 2531-2534 ปัจจุบันดำรงตำแหน่ง รองผู้อำนวยการสถาบันวิจัยและพัฒนา วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี มหาวิทยาลัยมหิดล และเป็นที่ปรึกษาชั่วคราวของ CHEMAL/WHO นอกจากนี้ ยังได้ปฏิบัติงานในหน้าที่อื่น ๆ อีก เช่น ประธานสาขาชีวเคมี ของสมาคมวิทยาศาสตร์แห่งประเทศไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ ระหว่างปี พ.ศ. 2531-2533 บรรณาธิการวารสาร Journal of Science Society of Thailand ระหว่างปี พ.ศ. 2534-2535 และกรรมการบรรณาธิการวารสาร Asia Pacific Journal of Molecular Biology and Biotechnology ระหว่างปี พ.ศ. 2537-ปัจจุบัน

จากการสอน และการทำวิจัยอย่างต่อเนื่องตลอดมา ทำให้ รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ ได้รับรางวัลมหาวิทยาลัยมหิดล สาขาการวิจัย ในปี พ.ศ. 2530 รางวัลมหาวิทยาลัยมหิดล สาขาความเป็นครู ในปี พ.ศ. 2535 รางวัลผลงานวิจัยดีเยี่ยม จากสภาวิจัยแห่งชาติ ในปี พ.ศ. 2538 เป็นผู้ร่วมคณะในโครงงานที่ได้รับรางวัลที่ 1 ผลงานประดิษฐ์คิดค้นยอดเยี่ยม จากสภาวิจัยแห่งชาติ ในปี พ.ศ. 2539 รางวีลนักวิจัยดีเด่นแห่งชาติ สาขาเคมีเภสัช จากสภาวิจัยแห่งชาติ ในปี พ.ศ. 2539 และได้รับเลือกเป็น เมธีวิจัยอาวุโส สกว. ของสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย ประจำปี พ.ศ. 2539

ผลงานวิจัยโดยสรุปของ รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ มี 3 เรื่อง เรื่องแรกเกี่ยวกับ การทำงานของวิตามินอี โดยพบว่า การขาดวิตามินอีในลิง จะทำให้เกิดอาการโลหิตจาง ที่มีสาเหตุมาจากความผิดปกติ ในกระบวนการพัฒนา เม็ดเลือดแดงในไขกระดูก ผลงานวิจัยที่ได้ สามารถนำมาใช้อธิบาย การเกิดโรคโลหิตจาง ในเด็กที่คลอดก่อนกำหนด และการใช้วิตามินอี ในการรักษาอาการของโรคให้ดีขึ้นได้ นอกจากนี้ได้พบว่า การขาดวิตามินอีในกระต่าย จะทำให้เกิดโรคกล้ามเนื้อแฟบ สาเหตุเกิดจากความผิดปกติ ของเอนไซม์ Ca-ATPase ที่กล้ามเนื้อถูกออกซิไดส์ ในสภาวะที่ขาดวิตามินอี ผลงานนี้สนับสนุนการทำงานของวิตามินอี ในการทำหน้าที่เป็นสาร antioxidant เอนไซม์อื่น ๆ ที่วิตามินอีมีส่วนเกี่ยวข้องในการทำงาน ได้แก่ Acyl CoA-cholesterol acyltransferase และ cholesterol 7 alpha-hydroxylase ซึ่งควบคุม cholereterol metabolism ในตับ การทำงานของวิตามินอี ทำให้เอนไซม์สองตัวนี้ มีการทำงานสูงขึ้น สามารถเปลี่ยนโคเลสเตอรอล ให้เป็น bile salts และกำจัดออกทางน้ำดี มีผลทำให้ ระดับโดเลสเตอรอลในเลือดลดลง ผลงานวิจัยเรื่องนี้ให้แนวทาง ในการนำวิตามินอี มาใช้เป็นยาลดโคเลสเตอรอลในเลือด และป้องกันการเกิดนิ่วในถุงน้ำดี

เรื่องที่สอง เป็น งานวิจัยด้านโรคมาลาเรีย รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ และคณะ ได้นำความรู้ทางด้านชีวเคมี และพันธุวิศวกรรม มาใช้ศึกษาเชื้อมาลาเรียชนิด Plasmodium falciparum และได้พบว่าเชื้อมาลาเรียอาศัยเอนไซม์ protease ในการเจาะเข้าเม็ดเลือดแดง นอกจากนี้ ยังได้ทำการเฟ้นหาสารเคมีกลุ่มต่างๆ ที่สามารถนำมาใช้เป็นยายับยั้งการเจริญพันธุ์ ของเชื้อมาลาเรีย โดยมีเป้าหมายที่เอนไซม์ DNA topoisomerase รวมทั้งได้คิดค้นวิธีตรวจหาเชื้อมาลาเรียโดยเทคนิค PCR

เรื่องที่สาม เป็น งานวิจัยด้านโรคเลือดธาลัสซีเมีย รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ และคณะ ได้นำเทคนิค PCR มาใช้ศึกษาความผิดปกติของยีนในผู้ป่วยโรค Beta-thalassemia/HbE เป็นครั้งแรกในประเทศไทย และพบว่ามีความผิดปกติของยีน มากกว่า 20 ชนิด นอกจากนี้ ยังได้พบความผิดปกติ ที่เยื่อหุ้มเซลล์เม็ดเลือดแดง ที่เกิดจากการทำลายลิปิด และโปรตีนที่เป็นองค์ประกอบ ซึ่งเป็นผลมาจาก การมีระดับวิตามินอี ที่ค่อนข้างต่ำในผู้ป่วย ผลงานวิจัยในโครงการนี้ ได้ถูกนำมาประยุกต์ใช้ ในการตรวจหาผู้ที่เป็นพาหะของโรค และตรวจหาความผิดปกติ ทางยีนของทารกในครรภ์ รวมทั้งการริเริ่มให้วิตามินอี แก่คนไข้โรคธาลัสซีเมีย

ผลงานวิจัยอย่างต่อเนื่องของ รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เป็นประโยชน์อย่างยิ่งทั้งในเชิงพื้นฐาน ที่สามารถนำเอาวิธีการทางชีวเคมี มาใช้ตอบคำถามที่ตั้งขึ้น เพื่อหาข้อมูลที่สามารถจะทำให้เข้าใจถึง สาเหตุของการเกิดโรคบางอย่างได้ และในเชิงประยุกต์ ในการนำเทคนิคทางชีวภาพ มาใช้ประโยชน์ในทางการแพทย์ เพื่อประโยชน์ในการวินิจฉัยโรค ผลงานวิจัยนี้ ได้มีส่วนเสริมสร้างให้นักวิทยาศาสตร์ในประเทศไทยมีความก้าวหน้าทางวิชาการ ทัดเทียมนานาชาติ

รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เป็นนักวิทยาศาสตร์และนักวิจัยที่ได้อุทิศตน ให้กับการศึกษาวิจัยในด้านชีวเคมีในประเทศไทย อย่างจริงใจและต่อเนื่อง เป็นเวลามากกว่า 10 ปี นอกจากนี้ ยังเป็นผู้มีนิสัย อ่อนน้อมถ่อมตน ทำงานเพื่อประโยชน์ส่วนรวม ทำให้เป็นที่รักใคร่ของผู้ร่วมงาน เป็นผู้ใช้ชีวิตแบบสมถะ และมีจริยธรรมของนักวิจัย และนักวิทยาศาสตร์ เปี่ยมด้วยความรู้ และประสบการณ์ที่ทันสมัยต่อเหตุการณ์ และเป็นที่เคารพรักของศิษย์จำนวนมากมาย

โดยเหตุที่ รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เป็นผู้ที่เพียบพร้อมด้วยคุณวุฒิ และคุณธรรมดังกล่าว คณะกรรมการรางวัล นักวิทยาศาสตร์ดีเด่น จึงมีมติเป็นเอกฉันท์ยกย่อง รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์ เป็นนักวิทยาศาสตร์ดีเด่น สาขาชีวเคมี ประจำปีพุทธศักราช 2540

จากหนังสือ :

รางวัลนักวิทยาศาสตร์ดีเด่นประจำปี ๒๕๔๐ : รองศาสตราจารย์ ดร. ประพนธ์ วิไลรัตน์

[กรุงเทพฯ] : มูลนิธิส่งเสริมวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ในพระบรมราชูปถัมภ์, 2540. ISBN 974-7576-65-1